سیاست خانواده در ایران و ایدئولوژی مادری

۱۸ و ۱۹ اردیبهشت در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، دومین همایش سیاست‌گذاری اجتماعی در ایران برگزار شد. مقاله من با عنوان «سیاست خانواده در ایران و ایدئولوژی مادری» در پنل سیاست خانواده و زنان (دوشنبه ۱۹ اردیبهشت ساعت ۱۴ تا ۱۵.۳۰) ارائه شد. خلاصه بحث من:

تحلیل مضمون اسناد بالادستی حاکمیت نشان می‌دهد که مضامین اصلی سیاست خانواده در ایران با هدف‌گذاری افزایش جمعیت عبارت‌اند از: تاکید بر ازدواج و لزوم تشکیل خانواده، حفظ پایداری خانواده، نابرابری نقش‌های جنسیتی و تقسیم کار جنسی در خانواده، تاکید بر فرزندآوری و تربیت فرزندان به عنوان مهم‌ترین کارکرد خانواده. الگوی سیاست خانواده در ایران، الگوی سنتی خانواده «مرد نان‌آور/ زن مراقب» است. تاکید بر وظیفه مادری و فرزندآوری زنان در سیاست خانواده این گمان را به وجود می‌آورد که ایدئولوژي مادری (مامیسم) که در دهه شصت در آمریکا ترویج می‌شد در ایران نیز به طور ضمنی پذیرفته شده است.

پس از جنگ جهانی دوم در آمریکا بر اساس نظریات روانشناسان کودک، «ایدئولوژی مادری» شکل گرفت که خواستار حضور زنان در خانه و نزدیکی فیزیکی آنها با کودکان بود. یکی از مهمترین نظریه‌پردازان آن، جان بالبی بود که بر اساس نظریه دلبستگی در کتاب خود با عنوان «مراقبت مادرانه و سلامت ذهن» ادعا کرد که جدایی طولانی‌مدت مادر از کودک، به مشکلات شناختی و عاطفی کودک در سال‌های آتی زندگی‌اش منجر می‌شود. دونالد وینیکوت روانشناس و پزشک اطفال انگلیسی نیز رشد عاطفی کودک را بر پایه عشقی که مادر به فرزندش ارائه می‌کند، تعریف می‌کرد. از دیدگاه اوکلی، مامیسم، افسانه‌ای است مبتنی بر اعتقاد به سه گزاره: «تمامی زنان به مادر شدن نیاز دارند، تمامی مادران به کودکان خود نیاز دارند، و تمامی کودکان به مادران خود نیاز دارند».(تانگ، ۱۳۹۳: ۳۰۴). مامیسم به دلیل سیاست دولت برای برگردندان زنان شاغل به خانه، وجه تبلیغی مهمی یافت.

مامیسم داده‌‌های علم روانشناسی را مبنای اعتبار خود قرار می‌داد و مصلحت کودک را هدف غایی خود می‌دانست و با همین استدلال سعی در اقناع زنان داشت. اما در سیاست خانواده در ایران، مردسالاری اصل است و حقی را برای مادر به رسمیت نمی‌شناسد و مصلحت و حقوق کودک در برابر ولایت پدر، امری درجه دو محسوب می‌شود و از این رو کودک آزاری مورد اعتنا نیست. از سوی دیگر هدف سیاست خانواده در ایران افزایش موالید است که مبتنی بر گفتمان علمی نیست. جنبه اقناعی آن کمتر است و اتفاقا به انحای مختلف و حتی اجبار (مانند ممنوعیت جراحی‌های عقیم‌سازی، غیرقانونی بودن سقط جنین و حذف یارانه وسایل پیشگیری از بارداری) حق کنترل باروری زوجین را نقص می‌کند.

پی نوشت: بخش تحلیل مضمون سیاست خانواده پیش‌تر در این مقاله آمده بود: بررسی مختصات سیاست خانواده در ایران بر اساس تحلیل مضمون اسناد بالادستی، فاطمه موسوی ویایه، مهران سهراب زاده، محسن نیازی. فصلنامه سیاستگذاری عمومی، بهار 1399