مدعیان دانش در شبکه‌های مجازی

در روانشناسی اجتماعی و محافل علمی، خطای شناختی «اثر دانینگ-کروگر» آشناست، به نام محققانی که نسبت میان خودارزیابی فرد از دانش/مهارت با اندازه واقعی این دانش/مهارت را بررسی کردند. این محققان دریافتند که افراد غیرحرفه‌ای و کم‌سواد دچار توهم دانایی و برتری هستند و به اشتباه خود را متخصص می‌دانند و تواناییشان را بسیار بیش از اندازه واقعی و کمبودهای خود را کمتر از میزان واقعی ارزیابی می‌کنند.

البته وقتی این افراد در معرض آزمون و یا آموزش مهارت‌هایی که ندارند قرار می‌گیرند، به تدریج از این توهم خارج می‌شوند و به ضعف و کم‌دانشی خود پی می‌برند و حتی بیش از حد مایوس می‌شوند اما با ادامه مسیر یادگیری و کسب دانش و مهارت، اعتماد به نفس‌شان بیشتر می‌شود.

با این حال معمولا افراد متخصص، دشواری و پیچیدگی مهارت خود را دست کم می‌گیرند و چون گمان می‌کنند مهارت یا دانش آنها برای دیگران نیز در دسترس است، متواضع می‌مانند. تخمین نادرست فرد بی‌لیاقت، از اشتباه در ارزیابی خود ناشی می‌شود؛ درحالی‌که تخمین نادرست فرد بسیار بالیاقت، از اشتباه در ارزیابی دیگران نشات می‌گیرد. «اثر دانینگ-کروگر» را می‌توان به طور ساده با نمودار بالا نمایش داد.

چرا حرفش را پیش می‌کشم؟ شبکه‌های مجازی فرصتی پیش آورده تا این توهم دانایی خود را نشان دهد، از همه بیشتر بین افراد تحصیل‌کرده و متخصص علوم پایه و فنی که چون باهوش و متخصص حوزه خود هستند گمان می کنند با خواندن چند کتاب و مقاله در علوم انسانی نیز صاحب‌نظرند و از تحلیل آمار خودکشی اجتماعی تا چالش نظام سیاسی مطلوب و دلارزدایی تا نقد فمینیسم را در صفحات اینستاگرام و کانال تلگرام خود منتشر می‌کنند.

این‌ها و رئیس‌جمهور سابق با دکترای مهندسی عمران که مانیفست اقتصادی طراحی کرده، آن پزشک اطفال که کتاب تاریخ تمدن اسلامی نوشته و آن فیلسوفی که درباره خانواده راهکار می‌دهد یا خانم مهندس الکترونیک که درباره پیری جمعیت کتاب نوشته، همگی مصداق اثر دانینگ-کروگر و دچار توهم دانایی هستند.

به عنوان مخاطب شبکه‌های مجازی یک‌بار برای همیشه تکلیف خود را روشن کنیم که داده و تحلیل هر رشته علمی را از دانش‌آموخته همان رشته بخوانیم و البته به یک نفر هم اکتفا نکنیم و تحلیل‌های چند متخصص آن حوزه را خوانده و از نظر استدلال و استناد به پژوهش‌های میدانی مقایسه کنیم. (معیار تخصص هم ادعای داشتن مدرک تحصیلی نیست بلکه تحقیقات و مقالات علمی منتشر شده است). در کل افراد پرهیاهو و گستاخ که هزاران فالوئر دارند به احتمال نزدیک به یقین، کم‌سواد و متوهم هستند تا اندیشمند و مروج علم.

و مواظب باشیم خود در این دام نیفتیم. این خطای شناختی که هر کس رفتار، منش، دانش و مهارت خود را بسیار بهتر از آن چیزی که واقعیت دارد، برآورد می‌کند شامل من هم می‌شود و برای اجتناب از آن سه راهکار مشخص دارد:
- یادگیری و تمرین را ادامه دهیم.
- نظرات و انتقادات دیگران را جویا شویم و درباره‌اش تامل کنیم.
-دیدگاه‌های خود را به چالش بکشیم و شواهد مغایر را مورد توجه قرار دهیم.