خشونت خانگی در عصر قاجار

■ مرد قاجاری ارباب خانه بود و دستورات او باید از سوی همسر و فرزندانش اطاعت می‌شد. هر نوع اتلاف اموال، سرپیچی یا بی احترامی به ارباب خانه در مقام پدر یا شوهر، می‌توانست با تنبیه فیزیکی روبرو شود. به کار رفتن خشونت فیزیکی از جانب مردان نه تنها پذیرفته بود بلکه در مواردی برای تادیب بستگان زن (به استثنای مادر) یا کودکان تحت سرپرستی توصیه می‌شد، خشونت کلامی/ روانی، خشونت جنسی از سوی مردان مجاز یا قابل تحمل بود. البته موارد خشونت فیزیکی و ضرب و شتم توسط شوهر به سختی قابل کتمان بود، زنان در حمام‌های عمومی تن برهنه یکدیگر و آثار کبودی و زخم‌ها را می‌دیدند و در چنین مواردی حرف و حدیث در میان جماعت به دخالت ریش سفیدان و نصیحت فرد خاطی و تلاش برای کنترل رفتار خشن منتهی می‌شد. پولاک  پزشک اتریشی که  بیست سال ساکن ایران بود، عقیده داشت که: علي العموم مردان با همسران خود خوب رفتار مي‌کنند؛ تنبيهات بدني به هيچ وجه مورد ندارد (پولاک، ۱۳۶۸، ص ۱۵۸)

■ با این حال گزارش پلیس تهران درباره وقایع شهری بین سال‌های ۱۳۰۶-۱۳۰۳ ه.ق، نشان می‌دهد کتک خوردن زن‌ها از شوهرانشان، رایج بود. از ۱۱۴ فقره اختلاف بین زن‌ها و شوهرها، ۲۸ مورد زن از شوهر کتک خورده بود و شکایت کرده بود و در ۲۴ مورد، در اثر نزاع زن تریاک خورده بود. تریاک خوردن‌ها همیشه به مرگ منجر نمی‌شد، چون در منازل، جمعیت زیاد بود و باخبر می‌شدند و به مداوا می‌پرداختند، ولی چنین اقدام عاجزانه‌ای، در یک نگاه کلی، می‌تواند نشانه فشار، افسردگی و نارضایتی زنان باشد. چنان که وقتی شهاب الملک صیغه اش را رها کرد و حکم کرد دخترش را از او بگیرند، ضعیفه به این واسطه مقداری تریاک می‌خورد که خود را هلاک کند، او را معالجه و مداوا نموده، بهبودی حاصل می‌نمایند (اتحادیه، ۱۳۷۷: ۲۶۹-۲۶۸)  

■ دلیل دیگر نزاع و کتک کاری، فقر شوهر و نپرداختن نفقه بود که باعث می‌شد زنان به رییس محله شکایت کنند یا بخشی از اموال شوهر را تصرف کنند که در چنین مواردی از سوی شوهر به دزدی متهم می‌شدند چنانکه «پسر حاجی محمدی آمده به کمیسری اظهار داشت عیالم یک تخته قالیچه برداشته نمی‌دهد، عیال او را حاضر کرده، اظهار داشت که چون مخارج مرا نداده قالیچه را رهن گذارده ام، مخارج چندروزه را بدهد تا اینکه قالیچه را گرفته بدهم.»(اتحادیه و همکاران، ۱۳۹۳: ۵۳۹) در مورد دیگری مشخص می‌شود که به واقع عیال غلام توتونچی، سارق تنخواه شوهر بوده است (همان، ۵۱۵)

■ مواردی از سقط جنین به دلیل خشونت شوهر گزارش شده مانند گزارش مشهدی غلامحسین از همخانه اش جمشید که «بنای عرق خوری گذارده و دو روز قبل بدون جهت عیال خودش را زده که بچه آن سقط شده و عیال من هم حامله بوده دیشب که به آنها فحاشی نموده و عقب او گذارده، روی خون افتاده» (اتحادیه و همکاران، ۱۳۹۳: ۵۴۱) در مورد دیگری سوار ایالتی با عیالش نزاع می‌کند یک سیلی به او می‌زند که ضعف می‌کند، بعد ساعتی هوش می‌آید (همان، ۵۴۵) یکی دیگر از عوامل نزاع بین زن و شوهر که منجر به کتک خوردن زن می‌شد، این بود که بدون اجازه شوهر از خانه بیرون می‌رفت و شوهر، و یا خانواده اش، زن را تنبیه می‌کردند.

■ زنان حتی بعد از طلاق نیز از اذیت شوهر سابق در امان نبودند: میرزا حسین نام به خانه کربلایی تقی نام رفته و زن سابق خود را کتک زده است (همان، ۴۷۱) در مورد دیگری ابراهیم نام ژاندارم بعد از طلاق، زن سابق خود را که صیغه محمدرضای سلاخ شده دست به ده تیر جبراً از خانه بیرون می‌کشد و طلاآلات همراه او را می‌گیرد و پس از گزارش همسایگان و اظهار به کمیسری اظهار می‌دارد قصد رجوع دارد. (همان، ۵۱۷)

منابع
■ اتحادیه، منصوره (نظام مافی) (۱۳۷۷) اینجا طهران است... مجموعه مقالاتی درباره طهران ۱۳۴۴-۱۲۶۹ ه.ق. تهران: نشر تاریخ ایران.
■ اتحادیه، منصوره (نظام مافی) (۱۳۹۳) زیر پوست شهر: راپورت‌های حکومتی از شیراز به کوشش منصوره اتحادیه، سعاد پیرا، سعید روحی. تهران: نشر تاریخ ایران.
■ پولاک، یاکوب ادوارد (۱۳۶۸) سفرنامه پولاک، ایران و ایرانیان، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی